Testament jak każda czynność prawna, jest nieważny, jeżeli jest sprzeczny z ustawą, z zasadami współżycia społecznego lub ma na celu obejście ustawy.
Sprzeczność z ustawą ma miejsce w sytuacji naruszenia przepisów Księgi IV Kodeksu Cywilnego tj.
- Zakazu powoływania spadkobiercy pod warunkiem z lub zastrzeżeniem terminu art. 962 KC,
- Zakazu podstawienia powierniczego art. 964 KC,
- Sporządzenie testamentu wspólnego przez spadkodawców art. 942 KC,
- Na skutek niezachowania odpowiedniej formy dla testamentu art. 958 KC,
- Testament został sporządzony przez osobę nie mającą zdolności testowania art. 944 § 1 KC,
- Testament został sporządzony przez przedstawiciela art. 944 § 2 KC,
- Testament został obarczony wadą oświadczenia woli art. 945 KC.
Nieważność testamentu na podstawie
art. 945 KC
Artykuł 945 § 1 KC wymienia trzy wady oświadczenia woli, których wystąpienie, powoduje nieważność testamentu z mocy prawa. Należą do nich:
- Wyłączenie świadomego albo swobodnego podjęcia decyzji i wyrażenia woli,
- Błąd,
- Groźba.
Brak świadomości lub swobody
Chodzi tu nie tylko o pewne stany trwałe jak choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy, lecz także o przemijające zaburzenia czynności psychicznych jak upojenie alkoholowe, czy pozostawanie pod wypływem narkotyków.
O tym, że spadkodawca, sporządzając testament działał w stanie braku świadomości lub swobody, można mówić wtedy gdy wykaże się, że był osobą podatną na wpływy osoby trzeciej, oraz osoba, której zarzuca się zawładnięcie wolą testatora miała dogodną sposobność wywarcia na niego wpływu.
Błąd
Błąd należy rozumieć jako mylne wyobrażenie o rzeczywistości.
Nie będzie miało znaczenia przy tym czego błąd spadkodawcy dotyczył, czy treści testamentu, czy motywów jakimi się kierował, sporządzając go. Wystarczy, że błąd był tylko współprzyczyną sporządzenia testamentu i nadania mu określonej treści.
Wykazanie błędu w testamencie prowadzi wyłącznie do rozstrzygnięć negatywnych tj. spadkodawca nie dokonałby rozporządzenia określonej treści , gdyby nie działał pod wypływem błędu. Przepisy kodeksu cywilnego nie stwarzają możliwości określenia jaka byłaby treść rozporządzeń spadkodawcy, gdyby nie działał pod wpływem błędu.
Groźba
Groźba oznacza, sytuację, w której jedna osoba zmusza inną do złożenia oświadczenia woli określonej treści. Istotą jest wywołanie obawy u osoby składającej oświadczenie.
Osoba mająca interes prawny może powołać się na nieważność testamentu wtedy gdy groźba była bezprawna również gdy ktoś zapowiadał testatorowi podjęcie działania zgodnego z prawem. Przykładem może być sytuacja wszczęcia postępowania egzekucyjnego z tytułu długów spadkodawcy.
Konkludując, sporządzenie testamentu pod wpływem którejkolwiek z wad określonych art. 945 KC § 1 KC pociąga za sobą bezwzględną nieważność dokonanej czynności prawnej. Zgodnie z przyjętym poglądem nieważność bezwzględna zawsze jest uwzględniana przez sąd z urzędu.
Termin
Na nieważność testamentu nie można się powołać po upływie trzech lat od dnia w którym osoba mająca interes prawny dowiedziała się o przyczynie nieważności, w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku.
Warto podkreślić jeśli dana osoba dowiedziała się o przyczynie nieważności testamentu jeszcze za życia testatora to trzy letni termin na powołanie się na nieważność testamentu nie biegnie od momentu uzyskania tej wiedzy lecz od momentu śmierci testatora.
Upływ terminów wyłącza możliwość powołania się na nieważność testamentu. Dotyczy to zarówno osoby zainteresowanej rozstrzygnięciem, ale także i nieuwzględnienie tej nieważności przez sąd z urzędu.
Należy pamiętać, że powód nie będzie posiadał legitymacji czynnej w wytoczeniu powództwa o nieważność testamentu w sytuacji gdy jego interes prawny może być zaspokojony w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku albo w postępowaniu o uchylenie lub zmianę stwierdzenia nabycia spadku.
Testament sporządzony zagranicą
O ważności testamentu sporządzonego zagranicą co do zasady rozstrzyga prawo ojczyste spadkodawcy w chwili dokonanej czynności. W sytuacji gdy wyjątek dotyczy ważności testamentu ze względu na formę, wystarczające jest dochowanie formy przewidzianej w prawie państwa , gdzie testator zamieszkiwał i sporządzał testament .